Trong lĩnh vực kinh tế, thuật ngữ Độc quyền (hay trong tiếng anh còn được biết đến là Monopoly) mang ý nghĩa khá tiêu cực, chỉ một trường hợp cực đoan của thị trường thiếu tính cạnh tranh. Trong bài viết này, hãy cùng ATP.vn tìm hiểu sâu hơn về khái niệm Độc quyền là gì và một số ưu điểm, vấn đề liên quan tới độc quyền nhé!
Mục lục
Độc quyền là gì? Khái niệm độc quyền
Độc quyền là thuật ngữ trong kinh tế học chỉ về trạng thái thị trường chỉ có duy nhất một người bán và sản xuất ra sản phẩm không có sản phẩm thay thế gần gũi. Trong tiếng Anh monopoly có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp monos (nghĩa là một) và polein (nghĩa là bán). Đây là một trong những dạng của thất bại thị trường, là trường hợp cực đoan của thị trường thiếu tính cạnh tranh. Mặc dù trên thực tế hầu như không thể tìm được trường hợp đáp ứng hoàn hảo hai tiêu chuẩn của độc quyền và do đó độc quyền thuần túy có thể coi là không tồn tại nhưng những dạng độc quyền không thuần túy đều dẫn đến sự phi hiệu quả của lợi ích xã hội. Độc quyền được phân loại theo nhiều tiêu thức: mức độ độc quyền, nguyên nhân của độc quyền, cấu trúc của độc quyền… Độc quyền là hiện tượng trên thị trường chỉ có một doanh nghiệp hoặc một nhóm doanh nghiệp câu kết với nhau chiếm vị trí độc tôn trong việc cung cấp sản phẩm nhất định nào đó, cho phép họ kiểm soát trọn vẹn giá cả sản phẩm để thu lợi nhuận tối đa và ngăn chặn các đối thủ cạnh tranh khác thâm nhập thị trường.
Độc quyền là hậu quả tất yếu của quá trình cạnh tranh không được định hướng và điều chỉnh: từ cạnh tranh lành mạnh chuyển sang cạnh tranh không lành mạnh dẫn tới cạnh tranh mang tính độc quyền và cuối cùng xuất hiện độc quyền. Độc quyền làm tê liệt cạnh tranh lành mạnh, kìm hãm sự phát triển kinh tế, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi người tiêu dùng, tác động xấu đến công bằng xã hội, tạo sức ì đối với chính bản thân các doanh nghiệp độc quyền.
Cạnh tranh không lành mạnh và độc quyền là những khuyết tật của nền kinh tế thị trường. Các nước có nền kinh tế thị trường phát triển sử dụng nhiều biện pháp khác nhau để kiểm soát độc quyền: chính sách thuế, quản lí giá sản phẩm, điều chỉnh độc quyền, chống các-ten, tơ-rớt…
Nguyên nhân xuất hiện độc quyền?
Độc quyền có thể xuất hiện do nhiều nguyên nhân, chủ yếu là:
Độc quyền xuất hiện là kết quả của quá trình cạnh tranh
Quá trình cạnh tranh sẽ làm cho những doanh nghiệp nào kém hiệu quả, có những quyết định kinh doanh sai lầm sẽ bị những doanh nghiệp khác làm ăn hiệu quả hơn thôn tính, chiếm lĩnh thị phần và rốt cuộc sẽ bị đào thải ra khỏi cuộc chơi.
Trong trường hợp cực đoan nhất, nếu tất cả các doanh nghiệp khác đều bị một doanh nghiệp duy nhất đánh bại thì rốt cuộc, cạnh tranh tự do đã để lại một doanh nghiệp duy nhất trên thương trường và doanh nghiệp đó đương nhiên có được vị thế độc quyền.
Do được chính phủ nhượng quyền khai thác thị trường
Nhiều hãng trở thành độc quyền là nhờ được chính phủ nhượng quyền khai thác một thị trường nào đó, ví dụ các địa phương cho phép một công ty duy nhất cung cấp nưdc sạch trên địa bàn địa phương mình.
Ngoài ra, với những ngành được coi là chủ đạo của quốc gia, chính phủ thưởng tạo cho nó một cơ chế có thể tồn tại dưới dạng độc quyền nhà nước. Có lẽ không có ai phản đối rằng, quốc phòng hay công nghiệp sản xuất vũ khí nên do chính phủ nẵm giữ, vì nó liên quan đến an ninh đất nước.
Nhưng có nhiều ngành khác thì sự độc quyền của nhà nước lại không dễ thuyết phục đến như vậy. Ví dụ, ngành hàng không ở Việt Nam gần như độc quyền trong thị trường nội địa (nếu không kể đến sự có mặt rất mờ nhạt của Pacific Airlines), trong khi nhiều nước khác nó lại có sự góp mặt của nhiều hãng lớn cạnh tranh gay gắt với nhau.
Do chế độ bản quyền đối với phát minh, sáng chế và sở hữu trí tuệ
Chế độ bản quyền là một cơ chế bảo vệ quyền lợi của những nhà phát minh, khuyến khích họ đầu tư công sức, thời gian và tiền của vào hoạt động nghiên cứu và triển khai, góp phần nâng cao năng suất lao động và đời sống tinh thần cho xã hội.
Nhưng chính những qui định này đã tạo cho người có bản quyền một vị thế độc quyền lớn, tuy không phải vĩnh cửu (vị thế này còn tuỳ thuộc vào thời hạn giữ bản quyền được qui định ở từng nước).
Do sở hữu được một nguồn lực đặc biệt
Việc nắm giữ được một nguồn lực hay một khả năng đặc biệt nào đó cũng sẽ giúp người sở hữu có được vị thế độc quyền trên thị trường.
Chẳng hạn, vì những mỏ kim cương lớn nhất thế giới tập trung tại Nam Phi nên quốc gia này đã có một lợi thế gần như độc quyền về khai thác và bán kim cương mà các quốc gia khác không thể có.
Do có khả năng giảm giá thành khi mở rộng sản xuất
Do tính chất đặc biệt của ngành có lợi tức tăng dần theo qui mô đã khiến việc có nhiều hàng cùng cung cấp một dịch vụ trở nên không hiệu quả và hãng nào đã có mặt trong thị trường từ trước thì có thể liên tục giảm giá khi mở rộng sản xuất biến đó thành một hàng rào hữu hiệu ngăn cản sự xâm nhập thị trường của những hãng mới. Trường hợp này còn được gọi là độc quyền tự nhiên.
Ưu điểm của độc quyền là gì?
Mặc dù bị nhìn nhận là một hiện tượng tiêu cực nhưng tính độc quyền trong kinh tế thế nhưng sự xuất hiện của độc quyền cũng mang lại cho nền kinh tế nhiều điểm lợi, vậy ưu điểm mang lại của độc quyền là gì?
Quy mô kinh tế
Các công ty độc quyền có thể hưởng lợi từ quy mô kinh tế dẫn đến chi phí bình quân thấp hơn và về mặt lý thuyết, điều này có thể giúp người tiêu dùng có thể mua hàng với mức giá rẻ hơn.
Trong một ngành có chi phí cố định cao, một công ty có thể thu được chi phí trung bình dài hạn thấp hơn – thông qua việc khai thác lợi thế theo quy mô. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các công ty hoạt động trong lĩnh vực độc quyền tự nhiên (ví dụ: cơ sở hạ tầng đường sắt, mạng lưới khí đốt). Ví dụ, sẽ không có ý nghĩa gì nếu như có nhiều công ty nhỏ cùng cung cấp dịch vụ nước máy cùng một lúc, vì những công ty nhỏ này sẽ trùng lặp đầu tư và cơ sở hạ tầng. Trong trường hợp đó, xây dựng cơ sở hạ tầng quy mô lớn làm cho việc chỉ có một công ty độc quyền hoạt động sẽ hiệu quả hơn.
Lưu ý rằng những lợi ích về kinh tế theo quy mô này có thể dễ dàng được ưu tiên hơn so với sự kém hiệu quả trong năng suất và phân bổ vì chúng đem lại hiệu quả lớn hơn.
Doanh nghiệp có thể hưởng lợi từ quy mô kinh tế – bằng cách tăng quy mô, họ có thể có chi phí trung bình thấp hơn – điều quan trọng đối với các ngành có chi phí cố định cao và phạm vi chuyên môn hóa
Nghiên cứu và phát triển
Hiểu rõ mọi thứ trong độc quyền là gì, các nhà độc quyền có thể sử dụng lợi nhuận độc quyền siêu cường của mình để đầu tư vào nghiên cứu và phát triển hoặc cũng có thể tích lũy tiền mặt dự trữ cho những thời điểm khó khăn.
Điều này đặc biệt đúng trong các ngành công nghiệp như Y tế, Dược phẩm, đòi hỏi một quá trình đầu tư, nghiên cứu và sản xuất với nhiều rủi ro. Với những ngành đòi hỏi sự đầu tư lớn và quá trình nghiên cứu & phát triển phức tạp như thế, việc phải cạnh tranh với doanh nghiệp nhỏ sẽ không phù hợp.
Trên thực tế thì nếu không có bằng sáng chế và quyền lực độc quyền, các công ty dược phẩm sẽ không sẵn lòng đầu tư nhiều vào nghiên cứu thuốc. Sức mạnh độc quyền của bằng sáng chế sẽ tạo động lực cho các công ty phát triển các công nghệ và tri thức mới, mang lại lợi ích cho xã hội.
Lợi nhuận bất thường mà các công ty độc quyền thu được có thể được sử dụng để tài trợ cho đầu tư dẫn đến cải tiến công nghệ và hiệu quả năng động (dynamic efficiency). Ví dụ, các công ty độc quyền công nghệ lớn như Google và Apple đã đầu tư đáng kể vào các phát triển công nghệ mới.
=>> Tuy nhiên, điều này cũng có thể tạo ra một mặt trái tiêu cực đối với các công ty Dược phẩm, khi họ có thể tính giá quá cao cho các loại thuốc cứu mạng con người. Nó cũng khiến cho các công ty dược phẩm khuyến khích thúc đẩy các phương pháp điều trị bằng dược phẩm thay vì các phương pháp chữa bệnh rẻ hơn nhiều, để tăng cường sức khỏe và tránh tình trạng yếu kém ngay từ đầu.
Đạt được sức mạnh độc quyền
Các công ty có thể đạt được sức mạnh độc quyền khi đã làm tốt hơn các đối thủ của họ. Ví dụ, Google có quyền lực độc quyền đối với các công cụ tìm kiếm – nó vượt xa các đối thủ như Bing hay Baidu,… nhờ vào việc cung cấp các sản phẩm mới sáng tạo liên tục.
Tương tự như với Apple hay Amazon, họ đã cho thấy sức mạnh thống trị thị trường của mình xuất phát từ việc liên tục đổi mới và đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng.
Cạnh tranh toàn cầu
Một công ty độc quyền không có nghĩa là nó không phải đối mặt với bất kỳ áp lực cạnh tranh độc quyền nào. Nó tùy thuộc vào việc bạn xác định phạm vi ngành và quy mô cạnh tranh. Ví dụ, một công ty độc quyền sản xuất thép trong nước vẫn có thể phải đối mặt với sự cạnh tranh quốc tế đến từ các công ty thép nước ngoài. 
Đơn cử như Eurotunnel – một doanh nghiệp độc quyền bao thầu các chuyến tàu đi lại giữa Anh và Pháp lại phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các phương thức vận tải khác – ví dụ như máy bay và tàu thuyền.
Một số vấn đề của độc quyền
Như đã giải đáp cho câu hỏi độc quyền là gì thì có thể thấy rằng độc quyền là hậu quả tất yếu của quá trình cạnh tranh không lành mạnh, không được định hướng và điều chỉnh rõ ràng, khiến cho cạnh tranh mang tính độc quyền phát triển và cuối cùng là độc quyền ra đời. Sự độc quyền làm tê liệt cạnh tranh lành mạnh, kìm hãm sự phát triển kinh tế, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi người tiêu dùng, tác động xấu đến công bằng xã hội, tạo sức ì đối với chính bản thân các doanh nghiệp độc quyền và nhiều điểm tiêu cực khác.
Cùng nhìn nhận một số vấn đề của độc quyền dưới đây:
Giá cả độc quyền cao hơn mức giá trung bình
Như đã nói ở trên, các công ty độc quyền không phải lo lắng về việc mất khách hàng vào tay các đối thủ cạnh tranh, nên họ có thể ra mức giá độc quyền (Pm) cao hơn đáng kể so với chi phí cận biên (Pc) của mình, khiến cho người tiêu dùng phải đối mặt với mức giá “trên trời”.
Rào cản gia nhập cao dẫn đến phân bổ không hiệu quả
Việc duy trì rào cản gia nhập cao khiến các đối thủ cạnh tranh không thể tham gia thị trường và các nhà độc quyền có thể dễ dàng “nuốt chửng” chỗ đứng của họ trong một ngành bằng cách mua lại đối thủ cạnh tranh. Chúng ta đều biết, sự xuất hiện của các nhân tố mới trên thị trường có thể khiến cho giá sản phẩm thấp hơn và nhiều người tiêu dùng có thể được hưởng lợi từ đó.
Nhưng nếu các nhà độc quyền có thể dễ dàng “cá lớn nuốt cá bé” như vậy thì tình trạng không phân bổ các tài nguyên một cách hiệu quả sẽ tiếp tục kéo dài, vì trong độc quyền tại số lượng Qm, giá lớn hơn chi phí cận biên (P>MC). Sự độc quyền lâu dài này sẽ dễ dẫn đến những tổn thất phúc lợi của người tiêu dùng.
Các công ty độc quyền có ít động lực hơn để hoạt động hiệu quả
Không có cạnh tranh, các nhà độc quyền có thể tạo ra lợi nhuận mà không cần nhiều nỗ lực, do đó nó có thể dẫn đến tình trạng phi hiệu quả X.
Những bất lợi về quy mô có thể xảy ra
Một công ty lớn có thể trở nên kém hiệu quả khi gặp phải sự phi kinh tế về quy mô, do sự gia tăng của chi phí trung bình do quy mô trở nên quá lớn. Điều đó dẫn đến việc phối hợp và giao tiếp trong công ty trở nên khó khăn.
Các công ty độc quyền thường có quyền lực độc quyền trong việc trả giá thấp hơn cho các nhà cung cấp
Ví dụ, các nông dân đã từng phàn nàn rất nhiều về sức mạnh độc quyền của các siêu thị lớn khi họ chỉ được trả một mức giá quá thấp cho sản phẩm của mình. Điều đó cũng xảy ra với các công ty độc quyền lớn, họ cũng có thể có quyền trả lương thấp hơn cho công nhân của mình.
Thiếu động lực đổi mới
Việc thiếu tính cạnh tranh trên thị trường đối với các nhà độc quyền có thể khiến họ có ít động lực hơn để làm việc và đổi mới sản phẩm hiện tại, cũng như phát triển các sản phẩm tốt hơn. Ví dụ như Amazon, ông lớn này đã phải thành lập nhiều đơn vị nhỏ trong công ty để duy trì tính cạnh tranh và khiến các công nhân cảm thấy có trách nhiệm với công việc của mình.
Thiếu sự lựa chọn
Trong một thị trường độc quyền, người tiêu dùng không có quá nhiều sự lựa chọn. Điều này đôi khi sẽ khiến họ cảm thấy khó chịu và không hài lòng với sự lựa chọn bắt buộc.
Các công ty độc quyền có thể giành được quyền lực chính trị và khả năng định hình xã hội theo cách phi dân chủ và không thể vượt qua
Điều này đặc biệt đúng với những gã khổng lồ về CNTT, những người có ảnh hưởng cao đến xã hội và sự lựa chọn của người dân. Ngày càng có nhiều lo ngại về ảnh hưởng của Facebook, Google và Twitter vì chúng ảnh hưởng đến việc truyền bá thông tin trong xã hội
Thực trạng độc quyền hiện nay
Ở bất cứ quốc gia nào cũng thừa nhận sự tồn tại của rào cản thị trường do pháp luật tạo ra, bởi lẽ đây là một trong các điều kiện để đảm bảo lợi ích xã hội và lợi ích quốc gia. Tuy thế, cũng có những rào cản mà sự tồn tại của nó là bất hợp lý và cần phải được loại bỏ. Ở nước ta đã có những rào cản bất hợp lý như vậy tồn tại. Nhờ vào sức mạnh tài chính và kinh nghiệm kinh doanh trên thị trường, doanh nghiệp giảm giá tới mức làm cho các doanh nghiệp mới tham gia thị trường cũng như các doanh nghiệp khác là đối thủ đang kinh doanh trên thị trường không đủ sức cạnh tranh và phải rút lui khỏi thị trường đó. Kết quả là doanh nghiệp sẽ giành phần thắng trong cuộc đua về giá.
Độc quyền có hai loại là độc quyền thường và độc quyền tự nhiên.
Độc quyền thường là trạng thái thị trường chỉ có duy nhất một người bán và sản xuất ra sản phẩm, không có loại hàng hóa nào thay thế gần gũi. Ở dạng thuần tuý nhất, độc quyền thường là trạng thái thị trường chỉ có duy nhất một người sản xuất và bán ra sản phẩm không có loại hàng hoá nào thay thế gần gũi. Mặc dù trên thực tế không có độc quyền thuần tuý, vì các hàng hoá nói chung đều ít nhiều có sản phẩm thay thế, nhưng những gì phân tích cho mô hình độc quyền này sẽ giúp làm sáng tỏ tính phi hiệu quả của nó và sự cần thiết của các biện pháp can thiệp của chính phủ. Tuy nhiên, trên thực tế không có loại độc quyền thường.
Độc quyền tự nhiên là tình trạng trong đó các yếu tố hàm chứa trong quá trình sản xuất đã cho phép hãng có thể liên tục giảm chi phí sản xuất khi quy mô sản xuất mở rộng, do đó đã dẫn đến cách tổ chức sản xuất hiệu quả nhất là chỉ thông qua một hãng duy nhất. Chẳng hạn, độc quyền trong ngành điện là một ví dụ cho hình thức độc quyền tự nhiên.
Tổng kết
Độc quyền và cạnh tranh là hai hiện tượng có liên quan chặt chẽ với nhau. Khi có chủ trương thúc đẩy cạnh tranh để phát triển thị trường, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đầu tư đổi mới công nghệ sản xuất, hạ giá thành sản phẩm và đem lại lợi ích cho người tiêu dùng thì độc quyền cần phải được loại bỏ. Hy vọng với bài viết của chúng tôi bạn có thể hiểu được độc quyền và những ưu điềm của độc quyền là gì!
